"an independent online kurdish website

  مافەکانی مرۆڤ بە گشتی و پرنسیپی مافی دیاری کردنی چارەنووسی گەلان بەدەستی خۆیان، ئێستا ئیدی هەر دروشمێکی سیاسی نیە، بەڵکوو بۆتە پایەیەکی گرنگی یاسای نێودەوڵەتی. لەوەش زیاتر لە سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتەکان و دامەزراوە نێونەتەوەییەکاندا بایەخێکی گرنگی پەیدا کردەوە.


ئەو ڕاستیە لە پێوەندیە دووقۆڵی و چەندقۆڵیەکانی نێوان دەوڵەتەکاندا، لە بەرنامەو پلانی کاری رێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکاندا، لە پڕۆگرامی دامەزراوە  نێونەتەوەییەکانی وەک بانکی جیهانی و ئەوانی دیکەی هاوشێوەی ئەودا بە ڕوونی خۆی نیشان دەدا.

 مافەکانی مرۆڤ بوونەتە بەشێکی جیانەکراوە لە  حقوقی نێونەتەوەیی و لە سیاسەتی دەرەوەی  دێموکراسیەکانی ڕۆژئاوا.

هەموو دەوڵەتە دێموکراتیەکانی رۆژئاوا لەسەر ئەوە کۆکن کە پێویستە شان بەشانی بردنە پێشی قازانج و بەرژەوەندیە میللی یەکانی خۆیان لە ئاستی نێونەتەوەییدا، پێ لەسەر بایەخ و بەهاو ستانداردە پەسندکراوەکانی  مافی مرۆڤیش داگرن.

بەڵام لە پڕاکتیک دا کارێکی ئەوتۆ هێندەش  ئاسان نیە. ئاخر لە کردەوەدا ئەو باڵانسە زۆر بە زەحمەت درووست دەبێ.  بۆنموونە بۆ دەوڵەتێکی وەک نۆروێژ، ئینگلیس یا ئاڵمان سەختە کە لە پێوەندی دەگەڵ تورکیە یا ئێراندا چاو لە هەموو  بەرژەوەندیەکانی خۆی بپۆشێ و  سیاسەتی سەرکوت  و زەبروزەنگی ئەو دەوڵەتانە و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ لە لایەن ئەوانەوە،  مەحکوم بکا و بایکۆتی بازرگانی و فشاری سیاسی یان بخاتە سەر. یا چەک و تەقەمەنی و کەلوپەلی سەربازیان  پێنەفرۆشێ.

بەوپێ یە پێکهێنانی باڵانس لە نێوان بردنە پێشی قازانج و بەرژەوەندیە ئابووری و بازرگانی و سیاسیەکان لە لایەک و وەبەرچاوگرتنی پێویستی پێداگرتن لەسەر ستانداردە پەسندکراوەکانی مافی مرۆڤ لە لایەکی دیکەوە ، نەک هەر کارێکی ئاسان نیە، بەڵکو گیروگرفتی ئەخلاقیش  لە پێش سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتەکاندا دێنێتە پێش.

لەلایەکی دیکەشەوە لە دونیای ئەمڕۆدا ئەوە دەوڵەتە کە بە پێی یاسا لە بەرانبەر کۆمەڵگای نێونەتەوەییدا بەرعۆدە بووە کە ڕێز لە ماف و ئازادیە بنەڕەتیەکانی  هاووڵاتیان بگرێ و ئەو مافانە دابین و دەستەبەر بکات. بۆیە رێزگرتن لە سەربەخۆیی و حەقی حاکمیەتی سیاسی دەوڵەتەکان و  پاراستنی ئەمنیەت و ئاسایش  و سەقامگیریی سیاسیی ئەوان ، کۆمەک بەدەوڵەت دەکا تا باشتر ئەو ئەرکەی خۆی جێبەجێ بکات. هەربۆیەشە ئەومەسسەلەیە وەک ئەسڵێکی گرنگی سیاسەتی نێونەتەوەیی لەقەڵەم دەدرێ.

پاراستنی سەقامگیری و ئەمنیەت و ئاسایشی دەوڵەتەکان بۆیە گرنگە، چونکە ئەگەر دەوڵەتێک لە باری سیاسیەوە ناساقامگیر بێت، دەزگای قەزایی و قانووندانان و سیستەمی دادگوستەرییەکەی، ناتوانن هێندە کاراو و بەهێزبن کە ماف و ئازادیە بنەڕەتیەکانی هاووڵاتیان دەستەبەربکەن. ئەوەش گیروگرفتێکی دیکە لە پێش سیاسەتی دەرەوەی وڵاتانی ڕۆژ ئاوایی دا بۆ فشار خستنە سەر دەوڵەتەکانی دیکە لە پێوەندی دەگەڵ پێشێلکرانی مافەکانی مرؤڤدا، دێنێتە پێش.

بەوحاڵەشەوە لە دونیای هاوچەرخدا ئیدی ئەوە ئێستا بۆتە پرنسیپێکی گرنگی یاسایی کە دەوڵەت لەسەریەتی ماف و ئازادیە بنەڕەتیەکانی هاووڵاتیان و ئەو ماف و ئازادیانە کە پەیماننامە نێونەتەوەییەکان بۆ کەمایەتیە نەتەوەیی و ئیتنیکی و مەزهەبیەکانیان بەرسمی ناسیون ، وەبەرچاوبگرێ. هەرچەشنە مەشڕوعیەتێکی سیاسی و قانوونی و ئەخلاقی دەوڵەت لە ئاستیی نیونەتەوەییدا بەوەوە بەستراوەتەوە کە چەندە لەو ئەرکەیدا سەرکەوتووە.

لە لایەکی دیکەشەوە هەوڵی کەمایەتیە میللی  و کولتوریەکان بۆ وەدستهێنانی مافی دیاریکردنی چارەنوس و ئۆتۆنۆمی و تەنانەت جیابوونەوە و پێکهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ لە وڵاتە فرە گەلەکاندا، دەوڵەتەکان دەخاتە بەردەم  چالشێکی گەورە. زۆر جار داوایەکی لەوچەشنە دەبێتە هۆی تێکدانی سەقامگیریی سیاسی و لە مەترسی خستنی سەربۆخۆیی و وەحدەتی ئەرزی خاکی ئەو وڵاتانە.

حکومەتەکان بە میتۆدی جۆراوجۆر لەگەڵ ئەم ڕاستیە  بەرەو ڕوودەبن. دەوڵەتەکانی وەک ئینگلیس، کانادا، ئیسپانیا و هتد، تێدەکۆشن  بەجۆرێک هەڵسوکەوت بکەن کە تا ئەوجێ یەی  ئیمکانی هەیە، لە ڕیگای دابین و دەستەبەرکردنی دێموکراسی و بەرەسمی ناسینی ئۆتۆنۆمی و قەرەبووکردنەوەی ئەو ناعەداڵەتیانەی کە لە مێژوودا بەسەر ناوچە میللی و جیاجیاکاندا سەپاوە، باڵانسێک درووست بکەن و نەیەڵن لە رووبەڕوو بونەوە دەگەڵ ئەو چاڵێنجەدا، ماف و ئازادیە بنەڕەتیەکانی مرۆڤ لە رادەیەکی بەریندا پێشێل بکرێن.

بەڵام دەوڵەتە دژی گەلی و دیکتاتۆریەکان، ئەوە دەکەنە بەهانە بۆ میللیتاریزەکردنی ناوچەمیللیەکان، بۆ پەرەپێدانی سەرکوت و زەبروزەنگ، بۆ سەپاندنی ئیستبدادی  سیاسی و ئیدەئۆلۆژیک، بۆ پاکانە کردن بۆ پێشلکردنی ماف و ئازادیە بنەرەتیەکانی مرۆڤ لە ئاستێکی بەریندا. کۆماری ئیسلامی، تورکیا، چین  لە ریزی پێشەوەی ئەو دەوڵەتانەدان. ئەوان بە ئاشکرا دەڵێن دێموکراسی و مافەکانی مرۆڤ، سەقامگیری سیاسیی دەڵەت دەخاتە مەترسیەوە.

لە ئێراندا تێکۆشەرانی سیاسی لە سەر ئەو بڕوایەن کە دیکتاتۆری فەرمان ڕەوا تەنیا بە مەبەستی درێژەدان  بە دەستەڵاتی ئاخوندی، نەک بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەکانی خەڵکی ئێران، سەرکوت و زەبروزەنگ بەڕیوەدەبا.

 حەسەنی شەرەفی  یەکێک لە رێبەرانی بەرچاوی بزووتنەوەی کورد لە کوردستانی ئێران لەوبارەوە دەڵێ باشترین دەستەبەر بۆ تەزمینی سەقامگیریی سیاسی لە ئێراندا، ئەوەیە کە دێموکراسی دابمەزرێ و ماف و ئازادیە بنەڕەتیەکانی گەلانی ئێران لە قانوونی ئەساسی ئێراندا وەک پاکەیجێکی دەستووریی بەرەسمی بناسرێن و پیادەبکرێن.

لە  وڵاتە دیکتاتۆریەکان دا، هەر چەشنە خەبات و تێکۆشانێک بۆ دابینکردنی مافەکانی مرۆڤ، هەرچەشنە هەوڵدانێک بۆ لەقاودانی پێشیلکردنی ماف و ئازدیە بنەڕەتیەکانی مرۆڤ، دەستبەجێ شكڵ و رەنگی سیاسی بەخۆدەگرێ.  ئەزمونی کاروخەباتی کاک محمەد سەدیق کەبودوەند بۆ دیفاع لە ماف و ئازادیەکانی مرۆڤ لە کوردستاندا، بەجوانی ئەو مەسەلەیە روون دەکاتەوە.

بە تایبەتی لەو شوێنانەی کە ستەم و هەڵاواردنی میللی و مەزهەبی و سیاسی ،وەک کوردستان و بەلوچستان  و ئەحوازدا، لێ بەرێوەدەچێ .

لەو ناوچانەدا  مەسەلەی ئەسڵی ئەو ستەم و تەبعیز و هەڵاواردنە سیستەماتیکەیە کە لەلایەن دەستەڵاتی ناوەندیەوە بە خەڵک رەوادەبینرێ. هەر بۆیە لەو ناوچانەدا خەبات لە یەکەم هانگاودا، هەوڵدانە بۆ سڕینەوەی ئەو زوڵم و ستەم و هەڵاواردنە کە لە گۆڕێدایە، خەبات بریتیە لە هێنانە گۆڕی داخوازیە بنەڕەتیەکانی دانیشتوانی ئەو ناوچانە کە لە شکڵی ئۆتۆنۆمی و  حکومەتی محەللیدا خۆی نیشاندەدا. بۆیە تەنانەت ڕێکخراەکانی دیفاع لە مافی مرۆڤیش دەست بەجێ دەبنە بەشێک لەو بزووتنەوە سیاسیەی کە لە ئارادایە.

من زۆر جاری دیکەش وتومە کە بزووتنەوەی کورد هیچ رێگای دیکەی لە پێشدا نیە، بێجگە لەوەی کە لە ریتۆریکی مافی مرۆڤ کەڵک وەرگرێ. تەنیا لەو رێگایەوەیە کە دەتوانین لە نێوخۆ و دەرەوەدا پشتیوانی بۆ داخوازە ڕەواکانمان ڕاکێشین. تەنانەت ئەودەمەی کە ناچارین بۆ دیفاع لەخۆمان زەبری گورچوو بڕیش بوە شێنین، هەر دەبێ هاوار کەین بڵێن دەمان کوژن و دەمان بڕن. وەک عەجەمەی. لێش دەین و هاواریش کەین.  مەبەستم ئەوەیە کە پێ ویستە هەموو کاروخەباتی خۆمان لە چوار چێوەی  ئەسڵەکانی مافی مرۆڤدا بەرینە پێشێ.

دونیای دەرەوە و دەوڵەتە ڕۆژ ئاواییەکان ڕاستە لە سیاسەتی دەرەوەی خۆیاندا تێدەکۆشن مافەکانی مرۆڤ لە ئاستی دونیادا بەرنە پێشێ. بەڵام هەر بەو ئەندازەیەش تەکیە لەسەر پاراستنی سەقامگیریی سیاسیی دەوڵەتەکان دەکەن. هەر لە ئەساسدا لە دوای شەڕی دووهەمی جیهانیەوە سیستەمی سیاسی دونیا لە سەر بناخەی دەوڵەت دامەزراوە.هەموو دەوڵەتەکانیش لە یاسای نێودەوڵەتی دا  بەرانبەرن و حقووقی وەک یەکیان هەیە.

لە پێوەندی دەگەڵ کێشەی کورد دا ئەو مەسەلەیە بە زەقی  دەردەکەوێت.

خەبات و تێکۆشانی حیزب و رێکخراوە سیاسیەکان و چالاکانی مافی مرۆڤ و  کۆمەڵگای مەدەنیش لە کوردستان، لە هەموو پارچەکانی کوردستاندا، وەک پێشتر وتمان بریتیە لە تێکۆشان بۆ کۆتایی  هێنان بەو زووڵم و ستەم و تەبعیزەی کە لە باری میللی و سیاسی و ئابووری و کۆمەڵاتیی و فەرهەنگیەوە بەسەر گەلی کورد دا سەپاوە.

ئەوەش لە هەوەڵین هەنگاودا دەبێتە کاروخەبات لە پێناو وەدیهێنانی مافی دیاریکردنی چارەنووس دا. واتە خەڵکی کوردستان ڕێگا یان پێبدرێ لەسەر نیشتیمانی هەزاران ساڵەی خۆیان، بە شێوەیەکی دێموكراتیک، لە پڕۆسەیەکی سیاسی ئازاد دا، بە  ئیرادەی خۆیان، رێگای هەڵدان و گەشەسەندنی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی خۆیان دیاری کەن و چارەنوسی سیاسیی خۆیان لە شکڵی دەستەڵاتێکی نیشتیمانی و دێموكراتیکدا بۆ بەرێوەبردنی کاروباری خۆیان بەدەستەوە بگرن. ئەوە داخوازیەکی رەواو بەر حەققە و پەیماننامە نێونەتەوەیەکانی مافی مرۆڤ بەرەسمیان ناسیوە و لە مەنشوری نەتەوە یەکگرتوەکانیشدا، وەک بەردی بناخەی سولح و ئەمنیەت و ئاسایش بە حیساب هاتووە.

 روونە داخوازیەکی لەوچەشنە دەست بەجێ وەحدەتی ئەرزی و سەباتی سیاسی دەوڵەتەکانی ئێران و تورکیەو عێراق و سوریە دەخاتە بەر هەڕەشە. ئاخر ئەو دەوڵەتانە  لە ئەساسدا لە سەر بناخەیەکی دێموكراتیک دانەمەزراون. دابەش بونی کوردستان بەسەر ئەو دەوڵەتانەدا، بەرهەمی سیاسەتێکی ئیستعماریە. بەشی زۆری   ئەو خاکەی ئەو دەوڵەتانەی لێ پێکهاتووە، نیشتیمانی کوردانە. کەچی کوردەکان لەهەموو ئەو دەوڵەتانەدا، جگە لە عێراق، نەک هیچ سەهمێکیان لە دەستەڵات دا نیە، بەڵکو حاشا لەبوون و مەوجودیەتیشیان دەکرێ و خەبات و تێکۆشانیان بۆ  بەرگری لە مان و مەوجودیەتی خۆیان، بە ئەنفال و قەڵاچۆ و سەرکەوت و زەبروزەنگ وەڵام دەدرێتەوە.

دەوڵەتە  بڕیار بەدەستەکان لەو پێوەندیەدا، لە لایەک دیفاع لە مافەکانی گەلی کورد دەکەن. لە لایەکی دیکەشەوە  پێ لەسەر پاراستنی سەباتی ئەو وڵاتانە و تێکنەدانی ئەمنیەت و ئاسایشی ئەوان دادەگرنەوە. ئەوەش دەبیتە هۆی ئەوەی کوردەکان بەگشتی بە گومانەوە بڕواننە سیاسەتەکانی ئەوان و دەوڵەتەکانی ناوچەش دیفاعی ئەو وڵاتانە لە مافەکانی گەلی کورد، وەک تەققەی هەوای و  فیشەکێکی دووکەڵکەر، ببین و بە جدی وەرنەگرن.  لەوەش زیاتر ئەوان پێیان وایە ئەو دەوڵەتانە بۆ ئیمتیاز وەرگرتنی سیاسی و دیپلۆماسی و بازرگانی  جار جار کێشەی کورد لەگەڵ ئەوان دێننەگۆرێ و بە جۆرێک بە دەست تێوەردان لەکاروباری نێوخۆی خۆیانیدا دەزانن.

لە لایەکی دیکەشەوە  بەرگری کردن لە مافەکانی گەلی کورد، تەنیا هەر بەرگری کردن لە مافەکانی مرۆڤ و  لەقاودانی پێشیلکاریەکانی مافی مرۆڤ نیە لە کوردستاندا. لێرە ئیدی تەنیا هەر مەسەلەی گەیاندنی یارمەتیە ئینسانیەکا  بە خەڵکی لێ قەوماو و ئاوارە نیە.

بۆ دەوڵەتە ڕبڕیاردەرەکان ئەوە گرنگە کە چۆن بتوانن   دەوڵەتەکانی ناوچە بخەنە ژێر گوشار کە مافەکانی گەلی کورد لەو دەوڵەتانەدا دەستەبەربکرێن، بە بێ ئەوەی سەبات و ئەمنیەت و ئاسایشی ئەو دەوڵەتانە بکەوێتە بەر هەڕەشە.  وەک باسمان کرد ئەوەش کارێکی سەختەو بەستراوەتەوە بە ئاستی چوونەپێشی خەبات لە کوردستان و لە ناوچەکەدا.

 بۆیە تەشویقی دێموکراتیزاسیون و دیسانتڕالیزەکردنی ئەو وڵاتانە، کە خواستی گشتی خەڵکی ئەو وڵاتانەشە، راستەوخۆ بە قازانجی چوونە پێشی کێشەی کوردە. لە خۆ ڕانیە لە ستڕاتیژی حیزبی دێموكراتی کوردستانی ئێراندا، دابین بوونی مافەکانی گەلی کورد لە کوردستانی ئێران، بەستراوەتەوە بە پێشمەرجی دابین بوونی دێموکراسی و دابەشبوونی دەستەڵات لە نێوان ناوچە میللیەکانی ئێراندا.

کەواتە هەوڵدان بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی گەلی کورد لە چوارچێوەی ئەو وڵاتانەدا، داخوازیەکی ڕەوا و قانوونی و مەعقولە، لەگەڵ رەوتی گشتی دێموكراتیزاسیۆن لە ناوچەکەو لەو وڵاتانەدا دێتەوە. ئەگەر ئەو خەباتە لەسەر ئاستی کوردستاندا و لە هەرکام لە بەشەکانی کوردستاندا بەهێز و هاوئاهەنگ بێت، هیچ گومانی تێدانیە کە دەتوانێ پشتیوانی جدی دونیای دەرەوەش بۆلای خۆی ڕاکێشی.

ئەگەر دێموكراسی لەو وڵاتانەدا بڕواتە پێش و قانوونی ئەساسی ئەوان بە جۆرێک دارێژرێتەوە کە مافە بنەڕەتیەکانی گەلی کورد وەبەرچاوبگیرێن و کوردەکان هەست بکەن کە  لە دەستەڵات و حاکمیەت و  سەروەت و سامانی ئەو وڵاتانەدا  سەهمی خۆیان هەیە،  ئەودەم ئەمنیەتی ئەووڵاتانەش دەستەبەر بووە و کوردیش بە داخوازەکانی خۆی گەیشتووە.

لێرەدا گیروگرفتێکی دیکەش هەیە. دونیای دەرێ بەگشتی  و دەوڵەتە بریاردەرەکان بەتایبەتی ناتوانن ئینێرژی و تواناکانی خۆیان لە کێشەو ململانێی نێوخۆیی و پڕ لە توندوتیژیی و تەنانەت خوێناویی نێو ئێلیتی کوردی و حیزب و رێکخراوە سیاسە کوردستانیەکاندا بە هەدەر بدەن.

ئەو ئێلیتە، ئەو حیزب و رێکخراوە سیاسیانە بەو ململانێ و کەڵەوەکێشیەی دەگەڵ یەکتری دەکەن، ناتوانن لە دونیای دەرەوەدا و لەنێو بیروڕای گشتی بەشەریەتی پێشکەوتوودا، نوێنەرایەتی   گەلی کوردی ستەم لێکراو بکەن.  ئەوە ئێستا بە گەورەترین هەڕەشە لەسەر خەباتی گەلی کورد لە ئاستی ناوچەکەو لە سەر ئاستی هەرکام لەو ولاتانەدا بە حیساب دێت کە کوردی تێدایە.

چ دەوڵەتەکان وچ کۆڕوکۆمەلە بەشەر دۆستەکان هیچ هەوڵ و تێکۆشانێک نەماوە کە بۆکۆتایی هێنان بەو فڕاکسیۆنیزمە مەنفیەی نێوان ئێلیتی کورد لە خۆیانی نیشان  نەدەن، بەڵام نەک هیچ ئاکامی نەبووە، بەڵکوو تێكڕای بزووتنەوەی کوردی خستۆتە مەترسی و خەریکە ئیعتیبارێکی بۆ ناهێڵی.

ئەگەر ئەوحاڵەتە درێژە بکێشێ، دەوڵەتە بریار بەدەستەکان  تەنیا  ئەوەیان بۆ دەمێنێتەوە کە خۆیان بە بردنە پێشی  دێپلۆماسیەکی بێدەنگ لە پێوەندی دەگەڵ مەسەلەی کورد دا، قانع بکەن.  یانی بە بێدەنگی لە پێوەندیە دیپڵۆماسیەکانیاندا دەگەڵ ئەو وڵاتانە داوایان لێبکەن کە مافە فەرهەنگیەکانی کوردەکان وەبەر چاوبگرن. لەو حاڵەتەدا دیارە دەوڵەتەکانی ناوچە ئەو جۆرە هەڵوێستانە قەت بەجیدی ناگرن، لەولاشەوە ئێمە کوردیش ئەو جۆرە سیاسەتەی ڕۆژئاوا  بە بێ هەڵوێستی دەخوێنینەنەوە.

یەک مەسەلەی دیکەش گرنگە. بزووتنەوەی کورد دەبێت خۆی وەک بزووتنەوەیەکی کاراو بەرپرس  نیشانبدا. وەبەرچاوگرتنی مافەکانی مرۆڤ و ئەسڵە پەسندکراوەکانی  یاسای نێونەتەوەیی و دوووری کردن لە تیرۆر، رشەکوژی، شکەنجە و بڵاوکردنەوەی ترس و تۆقاندن، مەسەلەیەکی زۆر بنەرەتیە.  دوکتۆر قاسملوو هەمیشە ئەوەی دووبارەو سەدبارە دەکردەوە کە ئێمە هێزێکی مەسئولین. خەڵک و دۆستان و تەنانەت دوژمنیش حیساب لەسەر قسەو کردەوەمان دەکەن. بۆیە دەبێ بەر پرسانەش بجوڵیینەوە. ئەگەر نەتوانین لە کردەوەدا ئەو بەرپرسایەتیە لەخۆمان نیشان دەین، ئەوە بزووتنەوەی کوردمان لە پرستیژ و ئیعتبار خستووە.

برایم لاجانی

١.١.٢٠١٩

ئۆسلۆ

نویتـرین هەواڵ و بابەت


فارسی