"an independent online kurdish website

یەکێک لە پڕۆژە گەورەکانی تورکیا کە لە ساڵی 1970 بڕیاری لە سەر درا پرۆژەی گەورە و ستراتیژی “گاپ”ە  Projesi Guneydogu Anadolu  یان Southeastern Anatolia Project کە هەموو حکوومەتەکانی تورکیا بەشێک لەو پرۆژەیەیان جێبەجێ کردووە، یان خەریکی جێبەجێ کردنن.


چونکە دەوڵەتی تورکیا دەوڵەتێکی دامەزراوەییە بەو واتەیەی بە گۆڕینی حکوومەت سیاسەتە ستراتیژسیەکان گۆڕانکاریسان بە سەردا نایەت. به‌تایبەت ئەو پڕۆژانە کە لە روانگەی ئاسایشی نیشتمانی بۆ تورکیا زۆر گرنگن.

ئامانجی ئەو پڕۆژەیە بە درووستکردنی دەیان بەنداو و وێستگەی ئاوی بەرهەمهێنانی کارەبا لە ناوچەی باشووری رۆژهەڵاتی تورکیا (باکووری کوردستان) ئەوەیە کە سێکتەری کشتوکاڵ و پیشەسازی لەو ناوچەیە پێشبخات، بێکاری کەمبکاتەوە و سۆزی کوردانی باکوور بۆ لای دەوڵەتی تورکیا رابکێشێت! بەڵام ئایا ئەوە تەنیا ئامانجی دەوڵەتی تورکیایە؟ کێ دەتوانێت باوەڕ بەوە بکات کە تورکیا دەیەوێت باکووری کوردستان لە رووی کشتوکال و پیشەسازی پێشبخات؟ بە دەیان گوند و شوێنە مێژووییەکانی کورد، ئاشووری و ئەرمەنەکان ژێر ئاو دەکەون و بە دابینکردنی هەلی کار و نیشتەجێکردنی سەدان هەزار تورك دیموگرافیای ناوچەکە بەرەو تێکدان دەچێت و بیری نەتەوەیی لە ناو کوردەکان بەرەو لاوازی دەڕوات! ئایا تورکیا دەیەوێت بە باشترین شێوە ناوچەیی جیۆپۆڵیتیکی خۆی بە کار بێنێت بۆ ئەوەی کۆنتڕۆلی ئاوی ناوچەکە بکات؟ ئەگەر وا بکات لە وڵاتانی هاوسێی تورکیا چی روودەدات؟ کۆنترۆڵکردنی ئاوی ناوچەکە لە لایەن تورکیا چ کاریگەرییەكی لە سەر باڵانسی هێز دەبێت لەو ناوچەیە؟ ئایا کۆنترۆڵکردنی ئاوی ناوچەکە یارمەتی ئەردۆغان دەدات لە زیندووکردنەوەی شێوەیه‌کی نوێی ئیمپراتۆری عوسمانی یان هەر نەبێت وەکو زلهێزێکی نوێی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟

پرۆژەی گەورەی “گاپ” لە ناو سنوورەکانی نێودەوڵەتی تورکیایە، بەڵام زیانەکانی ئەو پرۆژەیە لە ژینگە و ژیانی ملیۆنان خەڵکی ئەو وڵاتانەیە کە لە دەوروبەری تورکیا دەژین. لە وەتەی ئەو پڕۆژەیە بڕیاری لە سەر دراوە هەموو جار تورکیا بەڵێن بە وڵاتانی هاوسێی دەدات کە بە درووستکردنی بەنداو، ئاوی پێویست بۆیان بەر دەداته‌وه‌، بەڵام هەرگیز بە بەڵێنەکانی خۆی پابەند نەبووە و نابێت! چونکە تورکیا هەرگیز نەبووەتە ئەندامی کۆنڤانسیۆنی نێودەوڵەتی مافی بە کارهێنانی ئاو 1997. هۆکاری تری کەمبوونەوەی ئاوی پێویست لەو چەند ساڵەدا کەمی بارانبارین و گۆڕانکاریی کەشوهەوا بووە کە کێشەیەکی جیهانییە، بۆیەش گەورەترین زیان بەر سووریا و عێراق دەکەوێت کە هەرێمی کوردستان و رۆژئاوای کوردستان و ناوچەکانی دیكه‌، کە رێژەیەکی زۆر کوردی لێیە، بێ بەش نابن لەو زیانانە. هەروەها دەوڵەتی ئێرانیش لە باشووری ئەو وڵاتە بێبەش نابێت لەو زیانانە. کەمبوونی ئاو لە رووبارەکانی دیجلە و فورات و رووبارەکانی دیكه‌ لە عێراق و سووریا و ئێران، دەبێتە هۆی وشکبوونی ملیۆنان دۆنم زەوی کشتوکاڵی، بێکاری ملیۆنان خەڵکی ئەو ناوچانە، زیادبوونی بیابان و کۆچکردنی ملیۆنان خەڵکی گوندەکان بۆ شارەکان. لە چەند ساڵی داهاتوودا، کارەساتێکی دیكه‌ی ژینگەیی بە چاوی خۆمان ده‌بینین لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە دوای دەستپێکردنی شەڕی ناوخۆی سووریا و لە دوای رژێمی بەعس، دەوڵەتی تورکیا بە خێراییەکی سەرسووڕهێنەر پرۆژەی “گاپ”ی بەرەو پێش بردووە.  ئەو کاتەی حافز ئەسەد و سەدام حوسێن لە دەسەڵات بوون، سووریا و عێراق کارتەکانی زۆریان بە دەستەوە بوو، وەکو په‌كه‌كه‌، کە رێبەری ئەو حیزبە پەیوەندی زۆر باشی هەبوو لەگەڵ سووریا و هەزاران ئەندامی ئەو حزبە لە سووریا و دۆڵی بیقاع بوون. بە بەکارهێنانی ئەو کارتانە دەیانتوانی پڕۆژەی “گاپ” ئەگەر کاتیش بێت رابگرن یان بچووک بکەنەوە یان دوا بخەن یان هەر نەبێ سستی بکەنەوە. دەوڵەتی ئێران لە سەرەتا زۆر گرنگی نەدەدا بەو پرۆژەیە، چۆنکە پێی وابوو کاریگەریی نابێت لە سەری، بەڵام دوای وشکبوونی زۆنگاوەکانی باشووری عێراق لە نزیک سنووری خۆی و زیادبوونی خۆڵبارین لە شارەکانی خۆی، ئیتر ئەوانیش ئێستا دژایەتی خۆیان بەرامبەر بەو پرۆژەیە دەربڕیوە.

 زۆر جار وشەی ئینگلیزی جیۆپۆڵیتیكمان گوێ لێدەبیت، بە واتای کاریگەریی جیۆگرافیا لەسەر سیاسەت دێت. کاتێك دەوڵەتێکی وەکو تورکیا بە هۆی هەڵکەوتەی جیۆگرافیایی خۆی بە جۆرێك سیاسەت دەکات کە ناوچەکە بخاتە ژێر کۆنترۆڵی خۆی، ئەوە پێیدەڵێن جیۆپۆڵیتیك، بەڵام ئەگەر لەو جیۆگرافیایە سەرچاوەی ئاوی گرنگ، وەکو رووبار یان دەریا هەبیت، لەبەر گرنگی ئاو بۆ ژیانی مرۆڤ ئەو جارە هایدرۆپۆڵیتیك گرنگی تایبەتی خۆی دەبێت، هایدرۆپۆڵیتیك بە لێکدانەوەی سیاسەتەکانی دەوڵەتان دێت لە بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی ئاو لە ناو سنووری خۆیان.

سەبارەت بە پرۆژەی “گاپ”، راستە کە سەرچاوەی رووبارەکانی دیجلە و فورات لە ناو تورکیایە، بەڵام 72% رووباری فۆرات و 88% رووباری دیجلە لە ناوعێراق و سووریا تێپەڕدەبن و تەنیا 28% فورات و 12%ی، دیجلە لە ناو خاکی تورکیادان، تەنانەت رووباری دیجلە پێش بگاتە كه‌نداو لە ناو سنووری ئێرانیش لە باشووری ئەو وڵاتە تێپەڕ دەبێت، کاتێك دەبینین دەوڵەتی تورکیا دەست بە درووستکردنی دەیان بەنداو و وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە سەر سەرچاوەکانی ئاو کردووە و دەیەوێت کۆنتڕۆڵی ئاوی ناوچەکە بکات، ئەوە دەردەخات کە بە بەکارهێنانی هایدرۆپۆڵیتیك، دەیەوێت خۆی بە سەر ناوچەکەدا فەرز بکات.

 پرسیارێکی زۆر گرنگ ئەوەیە کە  ئایا هەرێمی کوردستان بە بوونی چەندین رووبار و بەنداوەکانی دوکان و دەربەندیخان دەتوانێت بە بەکارهێنانی هایدرۆپۆڵیتیك کۆنترۆڵی بەشێک لە ئاوی عێراق بگرێتە دەست؟ بەداخەوە وەڵامی ئەو پرسیارە نەخێرە! چونکە جارێ ئێمە هەر سەربەخۆ نین! پاشان هه‌ڵكه‌وته‌ی جیۆگرافی بە بێهێزی سیاسی و ئابووری و سەربازی زۆر کاریگەریی نابێت! هەرێمی کوردستان تەنیا دەتوانێت لە هایدرۆپۆڵیتیکی خۆی وەکو کارتێکی فشار لە هەندێك بواردا بە کاربێنێت و یان هەندێك جاریش ئیمتیاز لە حکوومەتی ناوەندی وەرگرێت.

دەوڵەتی تورکیا بە بێدەنگی و بە خێراییەکی سەرسووڕهێنەر بە پاڵپشتی هایدرۆپۆڵیتیك و هێزی سەربازی، ئابووری و زانستی ئەندازیاریی پێشکەوتووی خۆی بە کۆنترۆڵکردنی ئاو، ناڕاستەوخۆ خەریکە ناوچەکە بە تایبەت سووریا و عێراق بە هەرێمی کوردستان و ناوچەکانی کوردی دیكه‌شه‌وه‌، دەخاتە ژێر هەژموونی خۆی! ئەگەر رێکخراوەکانی نێودەوڵەتی وەکو نەتەوە یەکگرتووەکان، بانکی جیهانی، یەکێتی ئەوروپا و ئەمه‌ریکا نێنە ناو وتووێژەکانی کێشەی ئاو لەو ناوچەیە، تورکیا بەردەوام دەبیت لە بەرەو پێشبردنی پرۆژەی “گاپ” و دەبیتە هۆی ئەوەی سەدان هەزار خەڵکی ئەو ناوچانە ناچار بە کۆچی زۆرەملێ ببن و بێکار دەبن، نەمانی کشتوکاڵ لە دوای خۆیدا بە جێدێڵێت  لە بەر زیادبوونی بیابانەکان، خۆڵبارین کاریگەریی راستەوخۆ دەبێت لە سەر سەلامەتی خەڵکی ئەو ناوچەیە.

ئێستا بە پێی رێکكەوتن لەگەڵ حکوومەتی فێدراڵی عێراق بۆ دژایەتی په‌كه‌كه‌ و بە بێ بەکارهێنانی کارتی ئاو، دەوڵەتی تورکیا ئەو مافە دەداتە خۆی کە بۆ راوەدوونانی هێزە چەکدارەکانی نەیاری خۆی، بێتە ناو خاکی هەرێمی کوردستان! تورکیا لەوانەیە بۆ دژایەتی زیاتری په‌كه‌كه‌ و یه‌په‌گه‌ ئەو کارتە بە کار بێنێت و لەگەڵ حکوومەتی بەغدا و سووریا رێكبکەوێت، کە لە بەرامبەر پێدانی ئاوی دیجلە و فورات زیاتر فشار بخاتە سەر ئەو دوو حزبە کوردییە و ئەوەی زەرەرمەند دەبێت، هەرێمی کوردستان و ناوچەکانی رۆژئاوای کوردستانە. ئاڵۆزی درووستکردن لە هەرێمی کوردستان بە واتای وەستاندنی وەبەرهێنان دێت، بۆیەش سستکردنی پێشکەوتنی کوردستان، هەموو جار ئامانجی سەرەکی وڵاتانی دەوروبەری کوردستان و تەنانەت ئامانجی شاراوەی بەغداش بووە.

ئەوەی ئێستا حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە دەستی دێت بیکات، وەکو یەکەم هەنگاو ئەوانه‌ن:

یەکەم: پێش تەواوکردنی پرۆژەی “گاپ” کە لە 22 بەنداو و 19 وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە سەر دیجلە و فورات و سەرچاوەکانی ئاوی ئەو دوو روبارە پێکدێت و پێش بەکارهێنانی کارتی ئاو لە لایەن تورکیاوە دژی عێراق و سوریا، لە رێی نوێنەرانی کورد لە بەغدا رێکكەوتنێکی هەرێمی لە عێراق، ئێران و سووریا و تەنانەت ئه‌رده‌ن و سعوودیه‌ و کوەیت بە بەشداری UN، EU و ئەمه‌ریکا  پێکبهێندرێت بۆ ئەوەی تورکیا رازی بکرێت بە ئەندامبوون لە کۆنڤانسیۆنی نێودەوڵەتی مافی بەکارهێنانی ئاو 1997.

دووەم: بە خێرا پلانێکی ستراتیژی بۆ سەرچاوەکانی ئاوی هەرێم وەکو بەدیلی پرۆژەی “گاپ” دابڕێژرێت و بودجەی تایبەت لە لایەن بەغدا و هەرێم بۆ وەزارەتی کشتوکاڵ بۆ درووستکردنی بەنداوی بچووک و گەورە تەرخان بکرێت< کە سوودی بۆ ناوچەکانی ناوەڕاست و باشووری عێراقیش دەبێت بەڵام کونتروڵکردنی ئاو بە دەستی هەرێمی کوردستان دەبێت، کە هەموو جار چەکێکی بەهێزی هەرێم لە دانوستانه‌کانی لەگەڵ بەغدا دەبیت.

سێیەم: گرنگیدانێکی یەکجار زۆر بە بەشی ئەندازیاری بەنداو، تونێل و پردەکان لە زانکۆکان، لە دابینکردنی مامۆستایانی پسپۆر لە دەرەوە بۆ ئەم بەشە و هەروەها پاڵپشتیکردنی داراییی پرۆژەکانی توێژینەوەی زانستی، لە سەر ئەم بوارانە لە ئاستەکانی ماستەر و دکتۆرا. دەبێت وەزارەتەکانی خوێندنی باڵا و کشتوکاڵ ئەم راستییە باش بزانن، کە هاوشان لەگەڵ هێزی ئابووری و سەربازی، هێزی پێشکەوتووی ئەندازیاری تورکیا، رۆڵی یەکجار زۆر دەبینێت لە بەرەوپێشبردنی پرۆژەی “گاپ“.

 

دکتۆرا لە ئەندازیاریی شارستانی – بەریتانیا

 

سەرچاوە: کوردستان 24

 

نویتـرین هەواڵ و بابەت


فارسی